Συνεχίζοντας την περιγραφή των ονομάτων του Χριστού, σε σχέση με το απολυτρωτικό Του έργο θα λέγαμε πώς ονομάζεται επίσης οδός και θύρα καθώς δι’ Αυτού διερχόμαστε προς τον Πατέρα, δηλαδή προς την θέωσή μας. Ποιμένας διότι εκτρέφει και ποτίζει και καθοδηγεί και αναζητά τους απωλεσμένους. Αμνός καθότι προσφέρεται υπέρ ημών. Ιατρός, επειδή θεραπεύει σωματικές, ψυχικές και πνευματικές νόσους. Αρχιερεύς διότι μας προσάγει στον Πατέρα, Μελχισεδέκ ως αμήτωρ καθότι Θεός και απάτωρ ως άνθρωπος και αγενεαλόγητος ως Θεός. Ο Χριστός κατά τον άγιο Μάξιμο τον Θεολογητή έχει και άλλα ονόματα αναρίθμητα, που περιγράφουν τις αναρίθμητες «σωστικές επίνοιές» Του για χάρη των ανθρώπων. Τα ονόματα δηλαδή αυτά περιγράφουν τρόπους και υπαρξιακούς αναβαθμούς μετοχής του Χριστού, από μέρους των πιστών, αναλόγως προς την ιδιοπροσωπία και την πνευματική δύναμη εκάστου, αλλά και την κοινωνία μεταξύ τους, μέσα στο Σώμα Του, την Εκκλησία.

1.3.3. Το ΄Αγιον Πνεύμα

 Σύμφωνα με την θεολογική ορολογία του αγ. Ιωάννου Δαμασκηνού, το ΄Αγιο Πνεύμα είναι Αγένητο κατά την ουσία, δηλαδή άκτιστο, Εκπορευτό Δε (από τον Πατέρα) ως προς τον τρόπο της υπάρξεώς Του. Μιλώντας περί εκπορεύσεως του Πνεύματος, όπως και περί γεννήσεως του Υιού δεν σημαίνει πως προσδιορίζουμε ή αναλύουμε λογικά τον τρόπο των θείων Προόδων.

«Τίς οὖν ἡ ἐκπόρευσις ; Εἰπέ σύ τήν ἀγεννησίαν τοῦ Πατρός, κἀγώ τήν γέννησιν του Υἱοῦ φυσιολογήσω, καί τήν ἐκπόρευσιν τοῦ Πνεύματος, καί παραπληκτίσομεν ἄμφω εἰς Θεοῦ

μυστήρια παρακύπτοντες» (Λόγος ΛΑ΄ , 8) (Τι είναι λοιπόν η εκπόρευση; πες μου λοιπόν εσύ τι είναι η αγεννησία του Πατέρα κι εγώ θα σου περιγράψω τι είναι η γέννηση του Υιού και τι είναι η εκπόρευση του Πνεύματος και θα τρελαθούμε και οι δυό αναλύοντας τα μυστήρια του Θεού.)

 «᾿Ακούεις γέννησιν ; Τό πῶς μή περιεργάζου. ᾿Ακούεις τό Πνεῦμα προϊόν ἐκ τοῦ Πατρός ; 

Τό πῶς μή πολυπραγμόνει».(Λόγος Κ΄ ,5 ) (Ακούς για γέννηση; Το πώς έγινε μην το περιεργάζεσαι. Ακούς πως το Πνεύμα προέρχεται από τον Πατέρα; Το πώς αυτό συνέβη μην σε απασχολεί.)

 Αυτά τα δύο πρόσωπα διακρίνονται λοιπόν από τον διάφορο τρόπο υπάρξεώς τους: ο Υιός γεννάται και το Πνεύμα εκπορεύεται. Τα δύο αυτά ρήματα αρκούν για την διάκρισή τους.

 Όπως λοιπόν διευκρίνιζε ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς (ό.π.):

«ἐπεί οὖν καί τό πνεῦμα τό ἅγιον ἐκ τοῦ πατρός, ἐκ τῆς θείας οὐσίας καί αὐτό κατά τήν πατρικήν ὑπόστασιν ἐκπορευόμενον ἐστιν· ἡ γάρ οὐσία πάντῃ τε καί πάντως μία τῶν τριῶν. Οὐκοῦν τό ἐκπορεύειν τῇ πατρικῇ ὑποστάσει ἐφαρμόζεται καί οὐκ ἔστιν τό πνεῦμα καί ἐκ τοῦ υἱοῦ, οὐ γάρ ἐστι τά τῆς πατρικῆς ὑποστάσεως ἔχειν τόν υἱόν».

(Επειδή λοιπόν και το Πνεύμα το Άγιον είναι από τον Πατέρα και Αυτό επίσης εκπορεύεται από τη θεία ουσία και την πατρική υπόσταση. Πάντως η θεία ουσία των Τριών είναι κατα πάντα και εντελώς μία και η αυτή. Επομένως η εκπόρευση αναφέρεται στην πατρική υπόσταση και δεν προέρχεται το Πνεύμα και εκ του Υιού, διότι δεν είναι δυνατόν ο Υιός να έχει αυτά που έχει η υπόσταση του Πατέρα.)

  Βλέπουμε εδώ επίσης και μία ένσταση κατά του δυτικού FILIOQUE. Αν ο Υιός επίσης εκπορεύει το Πνεύμα αυτό θα σήμαινε σύγχυση των υποστατικών ιδιωμάτων των τριών Προσώπων, σύγχυση δηλαδή μεταξύ των προσώπων, μείωση της πραγματικότητας και της αυτοτέλειας των υποστάσεων, για χάρη ενός είδους απορροφήσεως των υποστατικών χαρακτήρων στην αναγκαιότητα της φυσικής τους ενότητας. Αν η ενότητα των Τριών Προσώπων είναι μια φυσική, αναγκαστική, υπερβουλητική αναγκαιότητα, τότε είναι αναγκαίο το FILIOQUE , η και εκ του Υιού εκπόρευση του Πνεύματος ως παγίωση, εντός της ουσίας, της αιτίας της ενότητας αυτής. Αίτιο της ενότητας δεν είναι τότε ο ενούσιος υποστατικός Πατήρ, αλλά η μία απολύτως συμπαγής ουσία, ενωμένη υπερβουλητικά στον ορίζοντα ενός υπερτάτου θείου νοήματος. Κάτι τέτοιο φαίνεται να συμβαίνει στη θεολογία του Αυγουστίνου που είναι και ο πνευματικός πατέρας του FILIOQUE. (βλ. π. Ν. Λουδοβίκου, ο.π., σς 64-67) Το ίδιο το «Ομοούσιο» τότε, ως έννοια, μεταβάλλεται συνδεόμενο με την Βούληση η οποία ταυτιζόμενη με την Αγάπη ταυτίζεται εν συνεχεία με την ουσία του Θεού. Το FILIOQUE είναι έτσι μια αναγκαιότητα για την δυτική Τριαδολογία, απορρέοντας απ’ την εσώτερη λογική της.

 Σπουδαίος θεολόγος του Αγίου Πνεύματος υπήρξε ο Μ. Βασίλειος, ο οποίος υπερασπίσθηκε σε πρώιμη εποχή την θεότητα του Αγίου Πνεύματος, ενάντια στους πνευματομάχους. Διότι «πῶς τό ἑτέρους θεοποιοῦν αὐτό τῆς θεότητος ἀπολείπεται; (Ανατρ. Απολ. Ευν. 3,5) Στό «Περί ῾Αγίου Πνεύματος» έργο του ο Μ. Βασίλειος υπερασπίζεται πολλαπλώς την θεότητά Του θεωρώντας καταρχήν ως υποστατικό του ιδίωμα την Αγιαστική Δύναμη, τον Αγιασμό των κτισμάτων παρά το ότι ο Αγιασμός είναι ιδίωμα και των άλλων δύο Προσώπων όπως και ο ίδιος δέχεται: «ὁ κατά φύσιν ἁγιασμός ( . . . )

 ἐκ Πατρός διά τοῦ Μονογενοῦς ἐπί τό Πνεῦμα διήκει» (18, 47).

 Σε άλλο έργο του (Επιστ. 38) αποδέχεται πως το Πνεύμα

«τοῦτο γνωριστικόν τῆς κατά τήν ὑπόστασιν ἰδιότητος ἔχει, τό μετά τόν Υἱόν και σύν

αὐτῷ γνωρίζεσθαι καί τό ἐκ τοῦ Πατρός ὑφεστάναι»

Αναγνωρίζει συνεπώς το ιδιαίτερο υποστατικό χαρακτηριστικό του Πνεύματος στην προέλευσή Του από τον Πατέρα, ό,τι δηλαδή ο Γρηγόριος ο Θεολόγος θα ονομάσει αργότερα εκπόρευση. Το Πνεύμα είναι λοιπόν κατά πάντα «αχώριστο και αδιάστατο» από τον Πατέρα και τον Υιόν και είναι συνημμένο «σε κάθε ενέργεια» αυτών (Περ. Αγ. Πνεύματος, 37). Αγιάζει τους πιστούς, διανέμει χαρίσματα, αγιάζει τις αγγελικές δυνάμεις, οι οποίες δεν είναι φύσει άγιες, αλλά λαμβάνουν τον αγιασμό από το Πνεύμα, ολοκληρώνει «τις σχετικές με τον άνθρωπο οικονομίες» του Χριστού, παρευρισκόμενο συνεχώς μαζί Του μέχρι και την Αναστασή Του, δομεί την Εκκλησία, αγιάζει και τελειοί τα Μυστήρια και αποτελεί εντέλει τον αιώνιο στέφανο των δικαίων – η κόλαση των αδίκων δεν είναι παρά η απόλυτη αλλοτρίωσή τους από το Πνεύμα.

 Κατά τον θεολόγο Γρηγόριο δε, πλήθος ονομάτων ανήκει στο Πνεύμα, καθώς όλες οι προσηγορίες του Θεού είναι και δικές Του, πλήν των υποστατικών χαρακτήρων των άλλων δύο Υποστάσεων.(Λόγος ΛΑ΄ 29)