Ονομάζεται, λέγει ο Γρηγόριος, Πνεύμα Θεού, Πνεύμα Χριστού, νους Χριστού, πνεύμα Κυρίου και απλώς Κύριος, Πνεύμα υιοθεσίας, αληθείας, ελευθερίας, Πνεύμα σοφίας, συνέσεως, βουλής, ισχύος, γνώσεως, ευσεβείας, φόβου Θεού. Πράγματι το Πνεύμα είναι ο δημιουργός όλων αυτών, γεμίζει τα πάντα με την ουσία του, τα πάντα συγκρατεί και ενώ γεμίζει τον κόσμο, ο κόσμος δεν χωρεί την δύναμη του. Είναι αγαθό, ευθές, ηγεμονικό, φύσει άγιο και όχι θέσει, μετρεί και δεν μετρείται, μετέχεται και δεν μετέχει, πληροί και δεν πληρούται, συγκρατεί και δεν συγκρατείται, κληρονομείται, δοξάζεται, συναριθμείται, αναγγέλεται ως απειλή. Προς έμφαση, νομίζω, του ομοουσίου χαρακτηρίζεται και δάκτυλος Θεού, και πυρ ως Θεός. Είναι Πνεύμα δημιουργόν που αναγεννά δια του βαπτίσματος, δια της αναστάσεως. Πνεύμα που γνωρίζει τα πάντα, διδάσκει, πνέει όπου και όσο θέλει, οδηγεί, λαλεί, αποστέλλει, ξεχωρίζει, παροξύνεται, θίγεται. Αποκαλύπτει, φωτίζει, ζωοποιεί, μάλλον δε είναι το ίδιο φως και ζωή.

 Καθιστά τους ανθρώπους ναούς, τους θεοποιεί, τους τελειοποιεί, ώστε να προηγείται του βαπτίσματος και να επιζητείται μετά το βάπτισμα. Ενεργεί όσα ο Θεός, διαμοιράζεται σε πύρινες γλώσσες, διαιρεί τα χαρίσματα, κάνει αποστόλους, προφήτες, ευαγγελιστές, ποιμένες και διδασκάλους^. είναι νοερό, πολυμερές, σαφές, ευκρινές, ανεμπόδιστο, αμόλυντο. Με ισοδύναμα λόγια είναι και σοφώτατο και πολύτροπο στις ενέργειες και δύναται να εξηγεί και να διασαφηνίζει τα πάντα, και είναι και αυτεξούσιο και αναλλοίωτο. Είναι παντοδύναμο, επιβλέπει τα πάντα, διεισδύει σ’ όλα τα πνεύματα, τα νοερά, τα καθαρά, τα λεπτότατα- εννοώ τις αγγελικές δυνάμεις -, όπως και στους προφήτες και αποστόλους που είναι διασκορπισμένοι εδώ και εκεί την ίδια στιγμή σε διαφόρους τόπους^. Έτσι γίνεται φανερό το απερίγραπτο.

Οι άκτιστες ενέργειες του Θεού

 Πλήν των Υποστάσεων και της Ουσίας, στο Είναι του Θεού, υπάρχουν οι θείες και άκτιστες ενέργειες (ή δυνάμεις) της Ουσία Του, κοινές για τα Τρία Πρόσωπα, τον Πατέρα, τον Υιό και το Πνεύμα. Η θεοπρεπής διάκριση Ουσία και Ενεργειών στο Θεό, απαντά στο οντολογικό ερώτημα περί του τρόπου κατά τον οποίο Αυτός είναι ταυτοχρόνως υπερβατικός και εμμενής, εκτός της κτίσεως και ωστόσο, επίσης, εντός της.

 Πρώτη ρητή έκθεση της διαφοράς και διακρίσεως μεταξύ ουσίας και ενέργειας υπάρχει στην ψευδο-ιουστίνεια. πραγματεία «Ερωτήσεις χριστιανικαί προς ΄Ελληνας» (PG 6, 1432) όπου γίνεται μια απόλυτη διάκριση μεταξύ ουσίας και βουλής στο Θεό, όταν η πρώτη αφορά στην ύπαρξη του Θεού η δε δεύτερη στην ποίηση, στη δημιουργία του κόσμου από Αυτόν. Από τον Δ΄ αιώνα και εξής η διάκριση ουσίας και ενέργειας στο Θεό συναντάται σε όλους σχεδόν τους μεγάλους Πατέρες, με αρχή τον Μ. Βασίλειο.

 «῾Ημεῖς δ᾿ ἐκ τῶν ἐνεργειῶν γνωρίζειν λέγομεν τόν Θεόν ἡμῶν, τῇ δέ οὐσίᾳ αὐτῇ προσεγγίζειν οὐκ ὑπισχνούμεθα. Αἱ μέν γάρ ἐνέργειαι αὐτοῦ πρός ἡμᾶς καταβαίνουσιν, ἡ δέ

οὐσία αὐτοῦ μένει ἀπρόσιτος».(Επιστ. 234, 1)

(Εμείς λέμε ότι γνωρίζουμε το Θεό από τις ενέργειές του, δεν υποσχόμαστε όμως να προσεγγίσουμε στην ίδια την ουσία Του. Διότι οι ενέργειές Του κατεβαίνουν προς εμάς αλλά η ουσία του παραμένει απρόσιτη)

 Λεπτομερής πραγμάτευση περί της Ενέργειας του Θεού δεν υπάρχει στους Καππαδόκες. Υπάρχει όμως, αργότερα στον άγιο Μάξιμο τον Ομολογητή. (π.χ. Προς Μαρίνον, PG 91, 200 C ):

  Οὐ γάρ ἐστιν ἐνεργεῖν χωρίς ἐνεργείας ὥσπερ οὐδέ ὑπάρχειν ἄνευ ὑπάρξεως ,

 τό δέ ἀνενέργητον καί ἀνύπαρκτον»

 Και στον Αγ. Ιωάννη Δαμασκηνό (Εκδ. Ακρ. Ορθ. Πιστ. 15, 59)

 «Οὐ γάρ ἐστι φύσις ἀνενέργητος ( . . .). ῾Η δέ κατά φύσιν ἐνέργεια οὐ τῶν ἐκτός ὑπάρχει καί δῆλον, ὅτι οὔτε εἶναι οὔτε γινώσκεσθαι τήν φύσιν δυνατόν ἐνεργείας δίχα».

(Διότι δεν υπάρχει φύση που δεν ενεργεί. Η ενέργεια της φύσεως δεν ανήκει σε αυτά που είναι έξω της και είναι φανερό πως δεν είναι δυνατόν ούτε να υπάρχει ούτε να γνωρίζεται η φύση χωρίς την ενέργεια.)

 Βεβαίως η περί ακτίστων ενεργειών θεολογία είναι συνδεδεμένη με το έργο του αγ. Γρηγορίου Παλαμά. Απαντώντας στον Βαρλαάμ, ο οποίος ταυτίζοντας τον Θεό με μόνη την Ουσία του τον θεωρούσε ανενέργητο, την δε γνώση θεωρούσε φυσικό φωτισμό του νου, ο Παλαμάς θα θεωρήσει πώς υφίσταται στο Θεό, κατά την πατερική παράδοση, διάκριση αμέθεκτης άκτιστης Ουσίας και μεθεκτών ακτίστων ενεργειών. Μ’ αυτές ο Τριαδικός Θεός έρχεται σε πραγματική και πλήρη κοινωνία με την κτίση χωρίς να παραβλάπτεται η υπερβατικότητά του.

 «Μερίζεται γάρ ὁ Θεός οὐ κατά τάς ὑποστάσεις μόνον, ἀλλά καίκατά τάς κοινάς

προόδους δε καί ἐνεργείας ( . . .) Καίὁ μερισμός οὐ τομή καί χωρισμός ἐστι ἀλλά διαφορά.

Διαφέρει μέν γάρ οὐσίας θείας ἡ ὑπόστασις καί αἱ τρεῖς ὑποστάσεις πρός ἀλλήλας, αἱ τε

τοῦ τρισυποστάτου Θεοῦ ἐνέργειαι ἀλλήλων τε καί τῆς οὐσίας διαφέρουσιν, ἀλλ᾿ οὐ χωρί-

ζονται ἀλλήλων. Εἶς γάρ πάντα ταῦτα ἔστι Θεός ἐν μιᾷ οὐσίᾳ τρισυποστάστῳ καί πα-

ντοδυνάμῳ» (Αντιρ. Στ.΄ ,53)

(Διότι ξεχωρίζει ο Θεός όχι μόνο ως προς τις υποστάσεις αλλά και ως προς τις κοινές προόδους και ενέργειες. Και αυτό το ξεχώρισμα δεν είναι τομη και χωρισμός αλλά διαφορά. Διότι διαφέρει η ουσία από την υπόσταση και οι τρεις υποστάσεις μεταξύ τους, επίσης όμως διαφέρουν και οι ενέργειες από τα άλλα χωρίς όμως να χωρίζονται μεταξύ τους. Όλα αυτά είναι ένας Θεός σε μία ουσία τρισυπόστατη και παντοδύναμη).