1.1.1. Ο Τριαδικός Θεός στην Παλαιά Διαθήκη

Ο ΄Αγγελος του Γιαχβέ στην Π.Δ.

 Στην Παλαιά Διαθήκη συναντούμε έννοιες και πραγματικότητες –πλην του Θεού ως Πατρός – όπως ο Άγγελος Κυρίου, ο Κύριος της δόξης, ο Λόγος και το Πνεύμα του Θεού, η Σοφία και η Δόξα Του. Όπως θα δούμε, οι έννοιες αυτές συνιστούν Τριαδολογικές προτυπώσεις στην Π.Δ.

 Ο ΄Αγγελος του Θεού λοιπόν αποτελεί μια μυστηριώδη παρουσία στο παλαιοδιαθηκικό κείμενο, η οποία ξεφεύγει από τα πλαίσια της αρχέγονης ιουδαϊκής αγγελολογίας και στην οποία ήδη η ραββινική ερμηνευτική είδε όχι μόνον μια συνήθη αγγελική, μεσιτευτική παρουσία, αλλά και τον Θεό τον ΄Ιδιο. Στο κείμενο (Γεν. 16, 7-14), άλλωστε, για παράδειγμα, όπου περιγράφεται η συνάντηση της ΄Αγαρ με τον ΄Αγγελο Κυρίου πού την καθοδηγεί να επιστρέψει στην κυρία της από την κακοποίηση της οποίας προσπαθούσε να δραπετεύσει, ο Άγγελος δεν αρκείται στην καθοδήγηση αλλά προχωρεί υποσχόμενος, σε πρώτο πρόσωπο στην ΄Αγαρ (στ. 10-11) πώς «πληθύνων πληθυνῶ τό σπέρμα σου καί οὐκ ἀριθμηθήσεται ἀπό τοῦ πλήθους [. . .] ᾿Ιδού

σύ ἐν γαστρί ἕξεις καί τέξῃ υἱόν καί καλέσεις τό ὄνομα αὐτοῦ ᾿Ισραήλ . . .» (θα πληθύνω τόσο τους απογόνους σου που δεν θα μπορούν να μετρηθούν από το πλήθος... Να που θα συλλάβεις και θα γεννήσεις γιο και θα τον ονομάσεις Ισραήλ). Μετά τη συνομιλία αυτή δε, η ΄Αγαρ

«ἐκάλεσε τό ὄνομα κυρίου τοῦ λαλοῦντος πρός αὐτήν Σύ εἶ ὁ Θεός ὁ ἐπιδών με»,- τον αποκαλεί δηλαδή Θεό και Κύριο και όχι απλώς άγγελο.

 Ο ΄Αγγελος Κυρίου μιλά επίσης στον Ιακώβ (Γεν. 31, 11-13), λέγοντάς του πώς

 «ἐγώ εἰμι ὁ Θεός ὁ ὀφθείς σοι ἐν τόπῳ Θεοῦ»

 Ο ΄Αγγελος του Κυρίου άλλωστε είναι αυτός πού εμφανίζεται στον Μωυσή, (Εξ. 3, 1-4, 17) λέγοντας περί του εαυτού Του πώς

 «ἐγώ εἰμί ὁ Θεός τοῦ πατρός Σου, Θεός ᾿Αβραάμ καί Θεός ᾿Ισαάκ καί Θεός ᾿Ιακώβ»

  Όταν δε ο Μωυσής ερωτά το όνομά Του η απάντηση είναι

 «᾿Εγώ εἰμι ὀ ῎Ων», (3, 14).

 Με βάση αυτά και άλλα παρεμφερή χωρία (όπως το Ησ. 6, 1-7) οι Αλεξανδρινοί Πατέρες εταύτισαν τον ΄Αγγελο του Κυρίου, με τον Θεό Λόγο, το δεύτερο Πρόσωπο της Αγίας Τριάδος. Με την έννοια αυτή, στην Παλαιά Διαθήκη έχουμε την εμφάνιση του ασάρκου Λόγου του Θεού κατά τις περιγραφόμενες σ’ αυτήν θεοφάνειες, ακριβώς όπως στην Καινή Διαθήκη έχουμε την Ενσάρκωση πλέον, την ένσαρκη εμφάνιση του Λόγου του Θεού, την ενανθρώπισή Του. Είναι αλήθεια πώς ο Αυγουστίνος στη Δύση, δεν ακολούθησε την πατερική ερμηνεία αυτή των θεοφανειών της Π.Δ. , θεωρώντας τις ως περιστασιακές κτιστές «συμβολικές» φανερώσεις του Τριαδικού Θεού προς την κτίση (π.χ. De Trinitate, I, 17). Το γεγονός αυτό είχε αποφασιστική σημασία για τη Δυτική θεολογία και προσδιόρισε την μετέπειτα αδυναμία της να κατανοήσει την ορθόδοξη πατερική θεολογική διάκριση μεταξύ Ουσίας και Ακτίστων Ενεργειών στον Θεό, καθώς και την πατερική περί Λόγου Θεολογία εν σχέσει προς το Πνεύμα.

Πνεύμα και Λόγος στη Δημιουργία κατά την Π.Δ.

 Το βιβλίο της Γενέσεως στο πρώτο κεφάλαιό του μας περιγράφει την δημιουργία ως αποτέλεσμα του δημιουργικού Λόγου του Θεού, ενώ «πνεῦμα Θεοῦ ἐπεφέρετο ἐπάνω

τοῦ ὕδατος» καθιστώντας την φύση του κτιστού γόνιμη, κατά τον Μέγα Βασίλειο (Β΄ Ομιλία εις την Εξαήμερον), ώστε να παράγει ζώντες οργανισμούς. Στους Ψαλμούς εξάλλου διαβάζουμε πως ο Κύριος είναι

 «ὁ ἀποστέλλων τό λόγιον αὐτοῦ τῇ γῇ

  (. . . ) ἀποστελεῖ τόν λόγον αὐτοῦ καί τήξει αὐτά

  πνεύσει τό πνεῦμα αὐτοῦ καί ρυήσεται ὕδατα» (147)

(Αυτός που αποστέλλει το λόγο Του στη γη (...) θα στείλει το λόγο Του και θα τα λιώσει, θα πνεύσει τον άνεμό του και θα ρεύσουν νερά.)

Διότι, «τῷ λόγῳ τοῦ Κυρίου οἱ οὐρανοί ἐστερεώθησαν

 καί τῷ πνεύματι τοῦ στόματος αὐτοῦ, πᾶσα ἡ

 δύναμις αὐτῶν, (. . .) ὅτι αὐτός εἶπε καί

 ἐγεννήθησαν, αὐτός ἐνετείλατο καί ἐκτίσθησαν » (32)

(με το λόγο του Κυρίου στερεώθηκαν οι ουρανοί και με το πνεύμα του στερεώθηκε όλη η δύναμή τους (...) διότι Αυτός είπε και γεννήθηκαν, Αυτός διέταξε και δημιουργήθηκαν)

 Η διαπλοκή Λόγου και Πνεύματος, ορατή σε χωρία όπως τα παραπάνω ή αυτό από την Ιουδίθ, (16,14) : «ὅτι εἶπας καί ἐγεννήθησαν·

  ἀπέστειλας τό πνεῦμα σου καί ὠκοδόμησεν»,

μας οδηγεί στο να σκεφθούμε πως τα δύο συνανήκουν σε μία και μόνη έκφανση του Ενός αλλά Τριαδικού Θεού. Ο Λόγος και το Πνεύμα είναι οι δυο «χεῖρες» του Θεού (Ψαλμ. 118) σ’ αυτήν την πρώιμη Τριαδολογία, αποφασιστικά όμως, ωστόσο, άκτιστα και τα δύο, ως διακεκριμένες Υποστάσεις σύμφυτες στον Πατέρα. Ο λόγος δημιουργεί λοιπόν και το Πνεύμα ζωογονεί την Κτίση και οι δυο συμπορεύονται στα παλαιοδιαθηκικά κείμενα, όπως ήδη το είδαμε, πάντοτε.