ΟΝΤΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΙ ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΚΕΣ ΣΥΝΑΝΤΗΣΕΙΣ

ΦΥΣΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΚΑΙ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ

Πρωτοπρεσβ. Δρ. Νικολάου Λουδοβίκου,

Καθηγητής Δογματικῆς καί Φιλοσοφίας στήν Ἀνωτάτη Ἐκκλ. Ἀκαδημία Θεσ/νίκης καί στό Ὀρθόδοξο Ἰνστιτοῦτo τoῦ Cambridge.

Διάλεξη στήν Δημοτική Βιβλιοθήκη τοῦ Δήμου Θεσ/νίκης

τόν Ὀκτώβριο τοῦ 2002, στά πλαίσια τοῦ διεπιστημονικοῦ προγράμματος τοῦ ΑΠΘ, «Ὁ Κόσμος στή Θρησκεία, τή Φιλοσοφία καί τήν Ἐπιστήμη».

I.

Ἀναζητώντας ἀρχέτυπα παραδείγματα κοσμοεικόνων γιά τή σύγχρονη ἐπιστήμη θά πρέπει νά σταθοῦμε, προκειμένου γιά τή Δύση, καταρχήν στό τελειότερο: αὐτό τοῦ Θωμᾶ Ἀκινάτη.

Στήν ἀκινάτεια λοιπόν ὀντολογία πού συνοψίζει καί ἀναχωνεύει τήν ἀριστοτελική κυρίως παράδοση (ἀνάμεικτη μέ, δυσδιάγνωστα γιά τήν ἐποχή ἐκείνη, νεοπλατωνικά στοιχεῖα) δύο ζεύγη μεταφυσικῶν συνθέσεων περιγράφουν τά ὄντα: 1) Αὐτό τῆς ὕλης καί τῆς μορφῆς ἤ εἴδους, πού συνιστοῦν τήν ὑπόσταση τοῦ κάθε ὄντος καί 2) Αὐτό τοῦ Εἶναι καί τοῦ ὑπάρχειν, τά ὁποῖα καθιστοῦν τό ὄν ἀληθινά ὑπαρκτό. Ὁ Ἀκινάτης θεωρεῖ πώς τό πραγματικό ὄν δέν εἶναι ἁπλῶς οὐσία ἀλλά βρίσκεται στήν κατάσταση τῆς «πράξης τοῦ ὑπάρχειν», πού σημαίνει πώς ἔχει πραγματώσει τήν μορφή ἤ τό εἶδος του «ἐνεργείᾳ», ἐνῶ πρίν αὐτό συμβεῖ τό ὄν ἦταν «δυνάμει» μόνον ὄν[1].

Μιά ὁλόκληρη κλίμακα ὄντων γεννιέται κατ’ αὐτόν τόν τρόπο. Φανταστεῖτε ἕναν νοητό κῶνο[2]: ἄν στή βάση του βρίσκεται ἡ οὐσία, ἡ ὕλη, ἡ καθαρή δυνατότητα δηλαδή, στήν κορυφή του βρίσκεται τό ipsum esse, ὁ Θεός. Τί σημαίνουν αὐτά ὀντολογικά; Ὁ Θεός, ἡ κορυφή τῆς πυραμίδας, εἶναι, ὡς πλῆρες Εἶναι, καθαρή ἐνέργεια, actus purus, καθαρό καί ἀπόλυτο ὑπάρχειν, πλήρως ἐνεργοποιημένη δυνατότητα ἤ οὐσία. Ὅλα τά ὑπόλοιπα ὄντα εἶναι αὐστηρῶς ἱεραρχικά τοποθετημένα ἀπό τήν κορυφή τοῦ κώνου μέχρι τή βάση του, ἀναλογα μέ τί; Εἶναι τοποθετημένα ἱεραρχικῶς ἀνάλογα μέ τόν βαθμό καί τήν ποσότητα «καθαροῦ ὑπάρχειν» δηλαδή μορφῆς ἤ εἴδους ἤ «ἐνέργεια εἶναι», πού μπορεῖ νά πραγματώσει τό καθένα. Ὅσο περισσότερο «ἐνεργείᾳ» εἶναι τό ὄν τόσο πιό ψηλά βρίσκεται στήν κλίμακα˙ ὅσο πιό πολύ «δυνάμει» ὄν εἶναι, τόσο πιό χαμηλά, μέ κατώτατο ὄν τήν ὕλη, τήν καθαρή ἀπραγματοποίητη δυνατότητα. Γιά τόν Ἀκινάτη ἐπομένως, ὅπως παρατηρεῖ ὁ ἐπιφανής μελετητής του E. Gilson, ἡ «οὐσία» κάθε συγκεκριμένου δημιουργημένου πλάσματος ἔγκειται ἀκριβῶς στό ὅτι δέν εἶναι τό ἀπόλυτα πραγματοποιημένο ἐνεργείᾳ Εἶναι, ὁ Θεός: «κάθε συγκεκριμένη ὕπαρξη ὁρίζεται μέ βάση αὐτό πού τῆς λείπει»[3]. Μέ σύγχρονη φιλοσοφική γλώσσα θά λέγαμε πώς «ἐξ ὁρισμοῦ ἡ ὕπαρξη» συγκεκριμένου ὄντος χαρακτηρίζεται οὐσιωδῶς ἀπ’ τήν ἔλλειψη καθολικότητας, ὕπαρξη σημαίνει μερικευμένο Εἶναι, ἀποσπασματική μετοχή στό Eἶναι, δηλαδή ἔκθεση στό μηδέν, ἀνάλογα μέ τήν μετοχή στό καθαρό ὑπάρχειν (τό actus) ἤ τήν δυνατότητα (potentia). Μέ τόν τρόπο αὐτό ἱεραρχοῦνται κατά Ἀκινάτη οἱ λογικές φύσεις. Οἱ ἀγγελικές συνεπῶς φύσεις διαθέτοντας τό περισσότερο actus καί τήν λιγότερη potentia βρίσκονται πιό κοντά στό καθαρό ὑπάρχειν, ἐνῶ ἡ ἀνθρώπινη ψυχή βρίσκεται στήν ἔσχατη θέση τῶν νοερῶν φύσεων. Καί τοῦτο διότι διαθέτει τήν περισσότερη potentia καί τό λιγότερο actus, ἀπ’ ὅλες τίς πνευματικές φύσεις, εἰς τρόπον μάλιστα ὥστε νά ζητᾶ ἀπ’ τήν ὕλη νά μετάσχει στό Εἶναι της, ν’ ἀποκτᾶ δηλαδή σῶμα˙ ὁ δημιουργούμενος ἔτσι ἄνθρωπος παρ’ ὅλο πού ἔχει τήν ψυχή ὡς οὐσία του, εἶναι ὕπαρξη σύνθετη καί ἄκρως περιορισμένη[4]. Ἔτσι ἡ συνθετότητα, ὡς συνθήκη μιᾶς πραγματικῆς ὑπάρξεως, σημαίνει μειωμένη ὕπαρξη, ἀπώλεια ὄντος, ἐγγύτητα στό μηδέν. Ἡ κτιστή ὕπαρξη (καί μάλιστα ἡ ἀνθρώπινη) δέν εἶναι παρά φύσει ἔκπτωση (ὡς πρός τήν Θεία τελειότητα), στόν βαθμό μάλιστα πού ἐπεκτείνεται σέ περισσότερες διαστάσεις τοῦ πραγματικοῦ.